واگذاری‌ها و مسئله زمین در تاریخ آبادان

واگذاری‌ها و مسئله زمین در تاریخ آبادان

مسعود فروزنده

این نوشتار به مسئله زمین و واگذاری‌ها در آبادان اختصاص دارد. مسئله زمین از سال 1903 پس از فرمان مظفرالدین شاه مبنی بر واگذاری زمین‌های خرمشهر و آبادان به شیخ خزعل آغاز شد. در این زمان بخش عمده ای از اراضی در اختیار حاکمیت بود. پس از این فرمان، شیخ خزعل به تصرف زمین‌های املاک خالصه پرداخت و برخی را فروخت و بر دیگر اراضی اجاره‌ مقرر کرد. اطلاع دقیقی از شمار مالکان خصوصی و حوزه اراضی وقفی در دست نیست. سیاست حاکمیت آن بود که شیخ خزعل از محل درآمد این زمین‌ها به ساخت‌وساز و عمران پرداخته و قشون نظامی‌را سامان دهد.

با حضور نمایندگان دارسی برای تأسیس پالایشگاه در آبادان نقشه راه متحول گردید. نمایندگان گروه دارسی با شیخ خزعل قراردادی به امضا رساندند و بخشی از زمین‌های بین بریم و شهر حاشیه بهمنشیر را تصرف کردند. با تاسیس پالایشگاه و ورود مهاجران، زمین به یک مسئله مهم اجتماعی تبدیل شد. به دلیل کمبود زمین برای ساخت و ساز ارزش زمین در شهر هر ساله افزایش  یافت. شیخ خزعل  به بزرگ اجاره دار ابادان تبدیل شد. اجاره قماره و خانه‌‌‌های کپری بین یک تا سه روپیه در ماه بود. وقتی شیخ خزعل تبعید شد حداقل چهارصد واحد استیجاری در اختیار داشت. مباشرانش یعنی عبدالله و حسین گزی و امیر نیزمالک چند ده واحد بودند.

با تبعید شیخ خزعل و سپس تغییر سلسله قاجار به پهلوی امتیازشیخ خزعل لغو گردید. بخش عمده‌ای از زمین‎‌های این فرمان در اختیار دولت قرار گرفت. با تغییر دولت مردم انتظار داشتند  مشکل زمین حل وفصل شود ولی به رغم برخی اصلاحات این خواسته محقق نشد.

مرحله دوم به سال‌‌‌های 1312 تا 1330 شمسی اختصاص دارد. اختلافات شرکت با دولت از بعد از تجدید قرارداد در 1312 شمسی  رو به حل و فصل رفت ولی بخشی از اختلافات ارضی با مردم تا ملی شدن صنعت نفت باقی ماند.  گروهی از پیمانکاران ایرانی و بازرگانان هندی به دلیل نزدیکی به شرکت و دولت توانستند برخی اراضی را خریداری و دست به ساخت و ساز زنند. قیمت  یک منزل کوچک هشتاد متری در اطراف خیابان دبستان که در سال 1307  سی تومان فروخته شد بیست سال بعد به دویست  تومان  افزایش یافت. بر حسب ارزیابی چند سند متعلق به سال 1317 می‌توان گفت ارزش زمین مسکونی در شهر چهار برابر احمد اباد و ده برابر قصبه  بود. در سال 1330 ارزش زمین در احمد اباد و قصبه افزایش یافت.

زمین در شهر در دوره اشاره شده  گران تر شد. دولت و شرکت اجازه ساخت و سازدر خارج از محدوده تعیین شده نمی‌دادند. برخی مهاجران در چادر ومانند ان سکونت گزیدند. محله‌‌‌های موسوم به  چادر اباد، کاغذ اباد و حصیر اباد در این دوره افزایش یافت. برخی از ساکنان این محله‌ها که به شدت فقیر بودند کارگر فصلی یا روز مزد شرکت بودند. با این حال شرکت از واگذاری زمین برای ساخت منزل و مغازه را نمی‌داد. تنها پس از ملی شدن صنعت نفت این سد شکسته شد.

شرکت در طول دوره یاد شده بخش‌های بسیار محدود را به ‌صورت سالانه و اجاره معین در اختیار بخش خصوصی گذاشت تا آنان فعالیت‌های تجاری و خدماتی خود را سامان دهند.

بعد از ملی شدن صنعت نفت، تمامی‌زمین‌های شرکت نفت انگلیس ـ ایران در اختیار دولت قرار گرفت و شرکت ملی نفت به نمایندگی از دولت در واگذاری و اجاره و یا تغییر کاربری اختیار مطلق داشت. از 1333 تا 1357 که به دوره کنسرسیوم مشهور است، شرکت ملی نفت بخش‌هایی از بریم، بوارده، سدّه، احمدآباد، قصبه، بخش شمالی پالایشگاه (ایستگاه 1 تا 12) را به پیمانکاران بخش خصوصی واگذار کرد، اما نوع واگذاری‌ها متفاوت بود. در برخی از مناطق یادشده، شرکت به تأسیس ساختمان‌هایی با عنوان بازارچه و مانند آن اقدام و حق استفاده از آن اماکن را به مردم واگذار کرد. همچنین ساخت منازل سازمانی در مقیاسی وسیع افزایش یافت و بحران مسکن فروکش کرد.

در مجموع، بر اساس اسناد آرشیوی و اظهارات مسئول امور حقوقی پالایشگاه آبادان، قراردادهای زمین و اماکن با دو عنوان قابل تعریف است. اول، قراردادهای مدت معین که پنجاه ساله، سی ساله، بیست و پنج ساله و یا بیست ساله بودند و زمین در اختیار ادارات دولتی یا بخش خصوصی قرار می‌گرفت و پس از پایان قرارداد می‌بایست مرجوع گردد. دوم، قراردادهای مدت نامعین بود و شرکت اماکن خود همچون نانوایی‌ها، مغازه‌ها، بقالی‌ها و خیاط‌خانه‌ها را به‌منظور گسترش رفاه پرسنل در اختیار بخش خصوصی می‌گذاشت و اجاره‌ای ناچیز می‌ستاند. بازارچه‌های بریم، بوارده و ایستگاه 1 تا 12 مصداق آن بود. خاطرنشان می‌سازد در سه دهه گذشته اغلب بازارچه‌ها به دلیل واگذاری منازل به مردم و کارکنان غیرفعال شده‌اند؛ زیرا پالایشگاه یا شرکت دلیلی برای استمرار قراردادهای پیشین برای خدمات رفاهی ندارد.

اکنون، امور حقوقی پالایشگاه دعاوی مختلف بر سر زمین در دادگاه‌های کشور دنبال می‌کند. منطقه تانک‌فارم محل اختلاف با مسکن و شهرسازی است. پلاک 3047 بریم محل اختلاف شرکت با متعارضان و متصرفان است که زمین‌های دهکده بریم را تصرف کرده‌اند. بخشی از اسناد این زمین‌ها به مردم انتقال یافته است. زمین دادگستری جدید و زمین آموزش و پرورش ایستگاه 10 به شرکت تعلق دارد.

جالب است بدانید امور حقوقی پالایشگاه هنوز در حال شناسایی زمین‌های شرکت است و هم‌زمان برخی دعاوی را با ارگان‌ها، اداره‌ها و مردم دنبال می‌کند.